‘Zelfonderzoek helpt betere beslissingen te nemen’

Je ploft na het avondeten vermoeid op de bank en denkt: vandaag was een goede dag. Waarom? Omdat je veel gedaan hebt. Productief bent geweest. Deze scène, waarmee Elke Wiss haar boek begint, zal voor veel lezers herkenbaar zijn. Lekker gewerkt vandaag, mooi, en waar ligt die verrekte afstandsbediening nou toch weer? Wiss vroeg zich op zo’n avond opeens af waar die overtuiging dat haar productieve dag automatisch een goede dag was, nou vandaan kwam. In haar woorden: waarom meet ik de waarde van mijn dag, van mijn leven misschien wel, af aan wat ik heb gedaan, niet aan wat ik heb beleefd? Niet aan of ik genoten heb, gelachen, me verbonden heb gevoeld, maar alleen aan mijn to-dolijst?

Breinsurfen of productief denken?

Ze ging hierover het gesprek aan met zichzelf, ‘even tussen mij en mij’. Met als uiteindelijk gevolg dit boek, gericht op het doen van zelfonderzoek. Wat iets totaal anders is dan zelfreflectie, vertelt Wiss: ‘Zelfreflectie doen we vaak en vrijblijvend, denk aan het mijmeren op de fiets of onder de douche. Je kijkt dan spontaan terug op je ervaringen, denkt na over je gevoelens, gedachten en gedrag.’ Daar is volgens haar niks mis mee, maar wat je al zelfreflecterend niet doet, is het gestructureerd analyseren en bevragen van je eigen gedachten, waarden en overtuigingen. ‘Je onderzoekt je denken en argumenten niet op waarheid, geldigheid, consistentie. Je vraagt je niet af: klopt het wat ik daar dacht? Doe je dat wel, en dat is de essentie van zelfonderzoek, dan krijg je een diep begrip van je eigen denken. Het voordeel? Het helpt je juist in kritieke momenten om betere beslissingen te nemen, je wint aan mentale weerbaarheid. Zelfonderzoek loont, al was het alleen al omdat je anders geleefd wordt door je onbewuste overtuigingen.’

Wiss ziet zelfonderzoek als een vorm van productief denken, het tegenovergestelde van wat zij ‘breinsurfen’ noemt: ‘Dat produceert niets en leidt eerder tot stress en zorgen.’ Vergelijk het met de beroemde Systemen 1 en 2 van Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman, vervolgt Wiss: ‘Zijn Systeem 1 is het snelle, intuïtieve denken, oftewel het associatieve breinsurfen; Systeem 2 gaat over het analytische, vertragende denken. Dit doelbewuste denken gaat gepaard met een kalme staat van zijn, je observeert en puzzelt rustig. Breinsurfen? Dat is die drukke aap die op je schouder zit te tetteren.’

Op naar sterke gemeenschappen

Wiss beschrijft meer voordelen van zelfonderzoek: zo kan het leiden tot emotionele precisie (van ‘ergens pijn’ naar een precieze diagnose), tot een beter vermogen om onafhankelijk te denken en tot een sterker relativeringsvermogen. Ze lardeert dit met uiteenlopende, prikkelende voorbeelden, ook uit haar eigen leven. Zoals over de kunst van het relativeren: ‘Het klinkt wellicht bizar, maar ik loop graag rond op begraafplaatsen. Dan kijk ik naar al die jaartallen van vroeger en realiseer me: ook dat waren mensen. Met hun gedachten, verlangens en zorgen. En nu zijn ze er niet meer. Ze waren er maar even. Net als ik. En dat relativerende weten, dat helpt me. Het maakt me kalmer, minder gehaast. Al ga ik, nu ik zelf moeder ben, wel helemaal stuk als ik een kindergrafje zie…’

Ze benadrukt dat ze zelfonderzoek belangrijk vindt ‘omdat we een wereld nodig hebben met mensen die helder kunnen denken, die hun eigen aannames durven bevragen, en die vervolgens ook in actie durven komen. Mentaal sterke individuen vormen samen sterke gemeenschappen. Daar gaat het mij om, niet dat we nog meer met onszelf bezig moeten zijn, integendeel.’

Meer dan fastfood voor de geest

In haar vorige boek, de bestseller Socrates op sneakers, richtte Wiss zich op verdieping, wat mensen kunnen bereiken door het stellen van goede vragen aan ánderen. Want: ‘Ons eigen verhaal is voor onszelf totaal niet interessant. Juist in het denken van de ander zijn de verrijkende gesprekken te vinden. Oftewel, het denken van de ander is een bron waar voor jou nieuwe inzichten te vinden zijn.’ Ze toonde zich aanhanger van het socratisch gesprek, waarbij je met anderen onderzoekt van welke kanten je een oordeel of mening zoal kunt bekijken. En zo en passant je ‘perspectivistische lenigheid’ kunt trainen.

In Even tussen mij en mij gaat het Wiss om het stellen van goede vragen aan jezélf. Het zoveelste zelfhulpboek dus? Wiss huivert. ‘Zeker niet. Praktisch filosofen wordt snel verweten dat ze met zelfhulp bezig zouden zijn. Die kritiek krijgen we vooral van academisch filosofen, die schamperen dat wij filosofie misbruiken als fastfood voor de geest. Natuurlijk is het risicovol om rijke filosofische tradities te reduceren tot hapklare brokken wijsheid, wat inderdaad wel gebeurt. Maar filosofie is meer dan wijsheid binnen de universiteitsmuren. Het was ooit voor iedereen, speelde zich af op de Atheense marktpleinen, in gesprekken tussen gewone mensen zoals jij en ik. Praktische filosofie is gericht op het oefenen van denken in de praktijk. Precies wat ik met dit boek voor ogen heb.’

Het gaat haar niet om therapie, om analyses van je verleden, om een zoektocht naar genezing. ‘Wel om de bereidheid en vaardigheden om je gedachten te bevragen, systematisch en precies.’ Hoe je dat dan kunt doen, pakt ze uitgebreid en systematisch aan. Waarbij ze gebruikmaakt van praktische filosofie: ‘Die geeft je concrete methoden om je gedachten systematisch te onderzoeken en te beoordelen. In mijn ervaring is er niets zo krachtig om je eigen denken te onderzoeken als deze vorm van denken; ik zie het als een verzameling denktechnieken en onderzoeksmethoden die je helpen om systematischer en helderder na te denken over je vragen, overtuigingen en vooronderstellingen.’

Dat is iets anders dan psychologie, stelt Wiss: ‘Waar psychologie vaak zoekt naar de oorsprong van gedrag en zich vervolgens richt op heling van je mentale klachten – waarom doe ik dit zo? Wat heb ik nodig om me beter te voelen? – zoekt de praktische filosofie naar helderheid en waarheid – wat denk ik hier precies? Klopt dat? Is er een betere, meer ware gedachte mogelijk?’

Denkgesprek met jezelf

Maar hoe doe je dat dan feitelijk? Daarover gaat het grootste deel van Even tussen mij en mij. Wiss onderscheidt drie ‘denkgereedschappen’: voor verheldering, om scherp te krijgen wat je precies denkt en waar je het over hebt; voor versteviging, om je gedachten kritisch te toetsen en robuuster te maken; en voor vernieuwing, om buiten de bestaande kaders te denken en ‘nieuw’ denken te produceren. Daarbij noemt ze twee manieren om zelfonderzoek te doen: dat kan via een vast stappenplan, als je het graag gestructureerd aanpakt, of via een ‘denkgesprek met jezelf’. Dat laatste lijkt ingewikkeld, licht schizofreen zelfs, maar Wiss geeft duidelijke aanwijzingen hoe je zoiets aanpakt: schrik niet terug voor ongemakkelijke vragen aan jezelf; neem na elk antwoord een pauze, vertraag bewust; geef korte antwoorden; en schrijf de hele dialoog op, met pen en papier, want anders raak je het overzicht kwijt. ‘Schrijven vertraagt en dwingt tot helderheid. Zo creëer je voor jezelf een tastbaar resultaat dat je later kunt analyseren’, zegt Wiss.

Aan zo’n denkgesprek kleven inherent wel wat beperkingen, vervolgt ze: ‘Zo zie je je eigen blinde vlekken niet gauw, en kun je al te confronterende vragen aan jezelf onbewust vermijden. Daarom kan het helpen om zo’n gesprek toch met iemand anders te doen.’ Ter aanscherping kun je een ‘mededenker’ laten aanhaken, een vriend of collega die helpt om bepaalde denkpatronen te herkennen of te doorbreken. Of, helemaal van nu, je schakelt AI in (zoals ChatGPT of Claude) als gesprekspartner of analist: ‘AI kan consequent doorvragen zonder oordeel of eigen agenda. Pas daarbij wel op, want ChatGPT is erop getraind om je naar de mond te praten.’

Niet reflecteren maar doen

Een weldenkend mens zal niet snel willen weglopen voor zelfonderzoek, hetzij thuis, hetzij op de werkvloer. Want de voordelen zijn legio. Maar waarom doen we het dan toch zo weinig? Wiss: ‘Tja, tussen volle agenda’s en goede intenties verdwijnt zelfonderzoek al gauw naar de achtergrond. Ik vergelijk het in Even tussen mij en mij met de dozen vol rommel die je al jaren in je schuur of op zolder hebt liggen. Je bent vast van plan die dozen op te ruimen, maar je doet het niet. Zelfonderzoek voelt soms precies zo: waarom lopen we ervan weg? We vinden het blijkbaar toch lastig. En bedenk: onze maatschappij is niet gebouwd op reflectie maar op doen. Op lineair en probleemoplossend naar situaties kijken: we denken rechtstreeks van probleem naar oplossing. We gaan graag naar de sportschool om ons lichaam te trainen. Maar denktraining voor mentale fitheid, voor kritisch denken en reflecteren, dat schiet er snel bij in. Geregeld mentaal squatten, dat zouden we wat mij betreft vaker moeten doen.’